Ο Σύλλογος για την Αναβίωση των Νεμέων Αγώνων ιδρύθηκε στις 30 Δεκεμβρίου του 1994, αλλά η ιδέα της αναβίωσης γεννήθηκε πολύ νωρίτερα. Ιδού η ιστορία.
Πρέπει να αναφερθεί προκαταβολικά ότι η θέση του σταδίου ήταν γνωστή, διότι μια κοιλότητα με σχήμα πετάλου στην πλαγιά του Λόφου της Ευαγγελίστριας είχε αποδοθεί σε ανθρωπογενές και όχι φυσικό δημιούργημα.
Άλλωστε, το τεχνητό επίχωμα που εκτεινόταν προς την κοιλάδα έδειχνε ότι προοριζόταν για στίβου σταδίου και ότι δεν επρόκειτο για θέατρο. Αυτό ήταν επίσης σαφές και από μια φωτογραφία της Λουφτβάφε του 1942.
Τον Μάιο του 1973 ο Στέφανος Μίλλερ άρχισε τις εργασίες του στη Νεμέα και μια από τις πρώτες προτεραιότητες ήταν να εξαγοράσει τις ιδιοκτησίες – αμπελώνες, ελαιώνες και σιτοβολώνες – που κάλυπταν το αρχαίο ιερό και το στάδιο στη Νεμέα. Αυτά τα ακίνητα θα έπρεπε να αποδοθούν στο Ελληνικό Δημόσιο πριν ο Μίλλερ αρχίσει να τα ανασκάπτει, με πρώτο του βήμα την οριοθέτηση των ιδιοκτησιών και τις ουσιαστικές διαπραγματεύσεις αγοράς των διαφόρων μεμονωμένων αγροτεμαχίων, που τελικά ξεπέρασαν τον αριθμό 75.
Την πρώτη του εβδομάδα στην αρχαία Νεμέα, ο μοναδικός αρχαιοφύλακας Ανδρέας Βακρινάκης, τον οδήγησε στη Νέα Νεμέα για να του συστήσει τον Κοινοτάρχη Παρμενίωνα Δημητρίου, φαρμακοποιό στο επάγγελμα. Ο Μίλλερ βρήκε το Μένιο στο φαρμακείο του, καθισμένο πίσω από το μεγάλο ξύλινο γραφείο του. Όταν ο Βακρινάκης εξήγησε ότι ο Μίλλερ ήταν αρχαιολόγος από την Αμερική που σκόπευε να σκάψει στην Αρχαία Νεμέα και για την αποκάλυψη του σταδίου, ο Μένιος, του οποίου η φωνή ήταν τόσο απόκοσμη, όσο και το πρόσωπο, αναπήδησε από την πολυθρόνα του, αγκάλιασε τον Μίλλερ και αναφώνησε: «σωτήρα»!
Ο Μίλλερ έμεινε άναυδος, αλλά σύντομα η κατάσταση ξεκαθάρισε. Ο Μένιος είχε όνειρο ζωής να δει το στάδιο στην Αρχαία Νεμέα ανασκαμμένο και τους αγώνες να ξαναζωντανεύουν. Δεκαέξι μήνες ενωρίτερα, είχε εφοδιαστεί με τοπογραφικό διάγραμμα του αρχαίου σταδίου, που περιελάμβανε έντεκα ξεχωριστές ιδιοκτησίες και τα ονόματα των κατόχων τους. Ο Μένιος είχε διαδοχικά διαπραγματευθεί με όλους αυτούς και είχε καταφέρει να έρθει σε συμφωνία με τους δέκα.
Ο καθένας τους είχε υπογράψει μια υπεύθυνη δήλωση ότι θα πωλούσε το αγροτεμάχιό του σε τιμή που θα κυμαινόταν μεταξύ 4 και 6 δραχμών ανά τετραγωνικό μέτρο, με πρόσθετη αποζημίωση για κάθε ελαιόδενδρο. Κατόπιν ο Μένιος είχε απευθυνθεί στο Υπουργείο Πολιτισμού, προτείνοντας την εξαγορά αυτών των ιδιοκτησιών και την ανασκαφή του σταδίου.
Απάντηση του Υπουργείου ήταν ότι θεωρούσε σαφή πρόθεση του Μένιου να μετατρέψει το αρχαίο στάδιο σε ένα σύγχρονο γήπεδο ποδοσφαίρου και ότι δεν υπήρχε δυνατότητα υποστήριξης αυτής της προσπάθειας. Ο Μένιος ένοιωθε συντετριμμένος. Και τώρα, από το πουθενά, ερχόταν ένας «σωτήρας». Ο Μένιος άνοιξε ένα συρτάρι του γραφείου του, τράβηξε μια μικρή δέσμη υπεύθυνες δηλώσεις και τις πρόσφερε στον Μίλλερ, εκμαιεύοντάς του την υπόσχεση ότι τα αρχαίο στάδιο θα ανασκαφεί και οι αρχαίοι αγώνες θα αναβιώσουν.
Μέχρι τον Ιούλιο του 1973, ο Μίλλερ κατάφερε να αγοράσει εννέα αγοτεμάχια στο Στάδιο (τα υπόλοιπα απαλλοτριώθηκαν μερικά χρόνια αργότερα) και άλλα 18 στο Ιερό. Η βοήθεια του Μένιου ενισχύθηκε με εκείνη του τοπικού συμβολαιογράφου Δημητρίου Καλλή, ο οποίος συνέταξε υπομονετικά σελίδα-σελίδα το κείμενο μεταβίβασης κάθε ιδιοκτησίας με τον στυλογράφο, όπως επέβαλε τότε ο Νόμος.
Με την απόκτηση αυτής της γης, οι εργασίες μπόρεσαν να αρχίσουν το 1974. Συμπληρωματικά με τα τέσσερα συνεργεία που έσκαβαν στην περιοχή του Ιερού του Διός, ο Μίλλερ προσέλαβε 20 άτομα για να σκάψουν στο εμφανές τεχνητό κοίλωμα προς νότον, κοντά στην άκρη του σταδίου. Μια τομή διαστάσεων 10 x 20 μέτρων έγινε στη θέση που ο Μίλλερ τοποθετούσε την εύρεση της γραμμής εκκίνησης, αλλά δεν ήξερε σε ποιο βάθος.
Η πρώτη ημέρα ανασκαφών στο νότιο άκρο του σταδίου το 1974. Τα αμπέλια έχουν καθαριστεί σε αναμονή εκσκαφής της τομής.
Τον Μάιο διαδέχθηκε ο Ιούνιος και μετά έφτασε ο Ιούλιος, χωρίς να αποκαλυφθεί ανθρώπινο σημάδι στην τομή του σταδίου. Σκάβοντας προσεκτικά ώστε να μην του ξεφύγει τίποτα, ο Μίλλερ δεν βρήκε κάτι, εκτός από προσχώσεις που είχαν δημιουργηθεί στο κοίλωμα του σταδίου από τις πλαγιές του βουνού. Καθόλου νομίσματα, καθόλου όστρακα, …. τίποτα.
Στις 12 Ιουλίου 1974 τα τέσσερα συνεργεία του Ιερού διέκοψαν τις εργασίες και οι φοιτητές αποσύρθηκαν στο γραφείο για να συμπληρώσουν τις σημειώσεις τους και να καταγράψουν τα ευρήματα. Η φοιτήτρια στο στάδιο δεν είχε τίποτα να καταγράψει. Ο Μίλλερ, πραγματικά, ήταν πολύ στενοχωρημένος. Ήταν η πρώτη του χρονιά ως διευθυντή μιας τόσο σημαντικής ανασκαφής και είχε να απολογηθεί στους ιδιώτες χορηγούς του στην Καλιφόρνια, που του παρείχαν την απαραίτητη οικονομική στήριξη για την αποκάλυψη του σταδίου. Το μόνο όμως που είχε να δείξει ήταν ένα άδειο σκάμμα 10 x 20 x 6 m. Κάτι τέτοιο δεν θα ενθουσίαζε τους χορηγούς για να συνεχίσουν να δίνουν χρήματα και για την επόμενη χρονιά. Έπρεπε να «ξηλωθεί» από χρήματα για να διατηρήσει ενεργό το συνεργείο του σταδίου για μια ακόμα εβδομάδα.
Τώρα πλέον άρχισαν να έρχονται στο φώς ευρήματα: νομίσματα, ένα μικρό χάλκινο ειδώλιο αλόγου, αλλά κανένα ίχνος του αρχαίου στίβου ή της γραμμής εκκίνησης.
Λίγο πριν τις 7 το πρωί της 19ης Ιουλίου 1974, της τελευταίας, για πρακτικούς και οικονομικούς λόγους, ημέρας που ο Μίλλερ μπορούσε να σκάψει, ένα τμήμα του καμπύλου αύλακα νερού, που περικύκλωνε το στάδιο, αποκαλύφθηκε! Το στάδιο είχε βρεθεί! Το μεσημέρι της ίδιας μέρας, στη θέση της ράμπας που εξυπηρετούσε την αποκομιδή των χωμάτων της εκσκαφής με μονότροχα καροτσάκια, ήρθε στο φως ένα τμήμα της αρχαίας αφετηρίας, σε βάθος 6.85μ. από τη σύγχρονη επιφάνεια. Το συνεργείο, οι φοιτητές, το χωριό, ο Μένιος, όλοι καταχάρηκαν και ο Μίλλερ πήρε μια βαθειά ανάσα ανακούφισης, παρ’ ότι η γιορτή δεν κράτησε για πολύ: Την άλλη μέρα το πρωί έγινε η εισβολή στην Κύπρο και οι νέοι όλοι επιστρατεύτηκαν. Το μέλλον φάνταζε αβέβαιο.
Το επόμενο σημαντικό βήμα για την αποκάλυψη του σταδίου έγινε το Σεπτέμβριο, κατά τη διάρκεια γεύματος στο κτίριο της Τράπεζας Αμερικής στο Σαν Φραντσίσκο, με τον Ρούντολφ Πέτερσον, ο οποίος είχε τότε πρόσφατα συνταξιοδοτηθεί από την Τράπεζα αλλά συνέχιζε να χρησιμοποιεί ακόμα το προεδρικό του γραφείο στο κτίριο. Στο γεύμα αυτό ο Πέτερσον συμφώνησε να προσφέρει χορηγία για την κατασκευή αρχαιολογικού μουσείου στη Νεμέα. Όμως, υπήρξε και μια άλλη εξέλιξη, που αποδείχθηκε πολύ σημαντική για το στάδιο. Όταν ο Μίλλερ περιέγραψε στον Πέτερσον τα γεγονότα του περασμένου Ιουλίου, και την πρόσφατα αποκτηθείσα γνώση ότι τα υπερκείμενα στρώματα εδάφους που κάλυπταν το στάδιο ήταν προσχώσεις χωρίς ευρήματα, ο Πέτερσον σκέφθηκε ότι θα ήταν πολύ πιο αποτελεσματικό να απομακρυνθούν τα περισσότερα χώματα με μηχανικό μέσο και να μείνει μόνο το τελευταίο μέτρο για κατ’ επιλογήν ανασκαφή με κασμά και φτυάρι. Ο Μίλλερ συμφώνησε αλλά αντέτεινε ότι το πλησιέστερο στη Νεμέα χωματουργικό μηχάνημα βρισκόταν σε απόσταση τριάντα χιλιομέτρων, στην Κόρινθο.
Ο Πέτερσον είπε ότι μπορούσε να βοηθήσει. Ένας συμμαθητής του στο Μπέρκλεϊ, ο οποίος παρέμενε στενός φίλος, τύχαινε να είναι Πρόεδρος της Εταιρείας χωματουργικών μηχανημάτων Caterpillar στην Πεόρια του Ιλινόις. Το αποτέλεσμα ήταν μια συμφωνία για τη χορήγηση ενός μεγάλου επαρκούς δανείου σε έναν εντόπιο αξιόπιστο χειριστή από τη Νεμέα, προς απόκτηση ενός τροχοφόρου φορτωτή, με τον οποίο τελικά απομακρύνθηκαν από το στάδιο 40.000 περίπου κυβικά μέτρα χώματος.
Καθώς η ανασκαφή του σταδίου προχωρούσε επί του στίβου προς βορράν, μια έκπληξη καιροφυλακτούσε: η θολωτή δίοδος εισόδου με τους τοίχους της καλυμμένους με αρχαία χαράγματα και στη συνέχεια το αποδυτήριο στην άλλη άκρη της στοάς.
Το μεγαλύτερο εμπόδιο που εξακολουθούσε να υπάρχει ήταν ο από ανατολάς δρόμος προς την κοιλάδα, που διέσχιζε το αρχαίο στάδιο. Το πρόβλημα είχε εντοπιστεί από το 1975 και ένας παρακαμπτήριος δρόμος κατασκευάστηκε στην πίσω (νότια) πλευρά του λόφου του σταδίου …. εκτός από τα τελευταία 200 μέτρα, όπου η αντίδραση των εντόπιων ιδιοκτητών γης προκάλεσε την ξαφνική διακοπή του δρόμου στη μέση ενός αμπελώνα.
Το Δεκέμβριο του 1988 ο Μίλλερ προσκλήθηκε από την Έφορο Αρχαιοτήτων Ναυπλίου Φανή Παχύγιαννη στο σπίτι της, για τη γιορτή των Χριστουγέννων. Πολύ γρήγορα η Έφορος έφερε στην κουβέντα τον πραγματικό λόγο της πρόσκλησης: το σύγχρονο δρόμο που διέσχιζε το αρχαίο στάδιο. “Πώς”, αναρωτήθηκε, “θα μπορούσε η Ελλάδα να θεωρηθεί σοβαρός υποψήφιος για τη φιλοξενία των Χρυσών Ολυμπιακών Αγώνων του 1996, με ένα από τα πιο σημαντικά της αρχαία στάδια να κόβεται από έναν ασφαλτοστρωμένο δρόμο; Γιατί ο Μίλλερ δεν είχε μετατοπίσει αυτό τον δρόμο; ”
Ο Μίλλερ διαμαρτυρήθηκε λέγοντας ότι είχε προσπαθήσει ξανά και ξανά να μετατοπίσει το δρόμο, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Και καθώς η συζήτηση συνεχιζόταν με οξύτητα ο σύζυγος κ. Παχύγιαννης – δικηγόρος που καθόταν ήσυχα σε μια γωνιά κρατώντας το ποτήρι του – ξαφνικά σηκώθηκε όρθιος: “Εσείς οι αρχαιολόγοι είστε λίγο καθυστερημένοι” αποφάνθηκε. Όλοι έστρεψαν την προσοχή τους. “Είναι απλό”, συνέχισε. “Κάντε δυο Υπουργούς της Κυβέρνησης να υπογράψουν μια υπουργική απόφαση ότι ο δρόμος που διασχίζει το στάδιο δεν είναι δρόμος. Έτσι απλά θα θεωρηθεί ένα ακόμα τμήμα του σταδίου και εσείς θα το ανασκάψετε ”.
“Εντάξει”, είπε ο Μίλλερ, “αλλά τι θα γίνει με την κυκλοφορία που εξυπηρετείται από αυτό τον δρόμο. ” Ο Παχύγιαννης στράφηκε προς το μέρος του και τον κοίταξε απαξιωτικά: “Και τι είσ’ εσύ; Τροχονόμος; Τι σε νοιάζει;»
Τον επόμενο Μάιο, όταν ο Μίλλερ επέστρεψε στη Νεμέα από το Μπέρκλεϊ, εμφανίστηκε ένας νεαρός άνδρας από το Υπουργείο Δημοσίων Έργων κρατώντας μια απόφαση υπογεγραμμένη από την Υπουργό Πολιτισμού Μελίνα Μερκούρη και τον Υπουργό Γεωργίας Γιάννη Ποτάκη. Ο δρόμος είχε αποχαρακτηριστεί, σε λίγες ώρες εξαφανίστηκε και το στάδιο έγινε ενιαίο.
Ο Μένιος Δημητρίου σε παγκάκι με άριστη θέα του στίβου του σταδίου το 1990.
Μετά την κατάργηση του δρόμου, κρίθηκε απαραίτητο να δει ο Μένιος με τα τα μάτια τι είχε καταφέρει ο “σωτήρας” του, χάρις στη βοήθεια που ο ίδιος του είχε προσφέρει 15 χρόνια νωρίτερα. Ο Μένιος, που είχε τραυματιστεί βαριά σε αυτοκινητιστικό ατύχημα το 1988, μεταφέρθηκε για να δει το ενιαίο αρχαίο στάδιο από το γιό του Κώστα, το 1990. Του ήταν δύσκολο να μιλήσει αλλά η συναισθηματική του φόρτιση ήταν εκδηλη. Είχε δει το όνειρό του να πραγματοποιείται, τουλάχιστον κατά το αρχαιολογικό μέρος του.
Μετά την ολοκλήρωση των ανασκαφών, σειρά είχε η δημοσίευση του σταδίου και η διαμόρφωση του περιβάλλοντα χώρου του. Στις 6 Ιουλίου 1994, ο Μίλλερ παρέδωσε το στάδιο στον τότε Υπουργό Πολιτισμού Θάνο Μικρούτσικο, ως εκπρόσωπο του Δημοσίου. Οι εορταστικές εκδηλώσεις περιέλαβαν αγώνες δρόμου με τη χρήση του μηχανισμού εκκίνησης (ύσπληγας) που είχε ανακατασκευαστεί χάρις στις έρευνες του Πάνου Βαλαβάνη. Ήταν υπέροχο να βλέπεις το αρχαίο στάδιο να επανέρχεται στη ζωή μετά από τόσους αιώνες, μπροστά σε 1500 θεατές. Ο Μένιος είχε αποδημήσει δύο χρόνια ενωρίτερα, αλλά ο Μίλλερ αισθανόταν ότι είχε κρατήσει την υπόσχεσή του να κάνει την αναβίωση των Αγώνων.
Τα συναισθήματά του ενισχύθηκαν από τους γιούς του Μένιου Δημητρίου (Κώστα) και Δημητρίου Καλλή (Τέλη), οι οποίοι υποδύθηκαν τους ρόλους των μαυροφορεμένων Κριτών κατά την τελετή λήξης, στην οποία οι νικητές πήραν ως έπαθλα τα στεφάνια τους από άγριο σέλινο.
Το επόμενο πρωί η υπόσχεση από μόνη της αναθερμάνθηκε. Στο τηλέφωνο ήταν ο γιός του Μένιου Κώστας: “Αυτό που συνέβη χθες βράδυ ήταν μαγευτικό. Δεν μπορούμε να το αφήσουμε να σταματήσει. Πρέπει να κάνουμε αναβίωση των αγώνων κάθε χρόνο. Τα παιδιά μας χρειάζεται να αποκτήσουν την εμπειρία που μοιραστήκαμε πριν λίγες ώρες.”
Αναπτύχθηκε τοπικός ενθουσιασμός, η ιδέα της αναβίωσης των Νεμέων Αγώνων άρχισε να κερδίζει έδαφος και στις 30 Δεκεμβρίου του 1994 είκοσι τρεις εντόπιοι συμφώνησαν να ιδρύσουν το Σύλλογο για την αναβίωση των Νεμέων Αγώνων. Υπογράφηκε καταστατικό που εγκρίθηκε στις 2 Μαρτίου του 1995. Στα ιδρυτικά μέλη περιλαμβάνονταν ένας γιατρός, ένας φαρμακοποιός, ένας πολιτικός μηχανικός, ένας οδοντίατρος, δύο κατασκευαστές οικοδομών, ένας τραπεζικός, αρκετοί καταστηματάρχες, ένας ξυλουργός, ένας δικηγόρος, ένας αυτοκινητιστής, ένας οινοποιός, ένας κτηματίας και άλλοι. Ο Μίλλερ δεν ήταν ιδρυτικό μέλος. Ως μη Έλληνας πολίτης δεν είχε τέτοιο δικαίωμα. Πάντως η αποδοχή της δικής του επιλογής του για τον λογότυπο – ένας γυμνός αθλητής μπροστά στις τρεις αρχικές όρθιες κολώνες του Ναού του Νεμείου Διός, στεφανωμένος με αγριοσέλινο – τον αποζημίωσε πλουσιοπάροχα.
Ο Σύλλογος ταυτίστηκε με δυο βασικές αρχές της Αναβίωσης των Νεμέων Αγώνων: Οι Αγώνες πρέπει να είναι αυθεντικοί, με τήρηση, κατά το δυνατόν, του αρχαίου τελετουργικού και πρέπει να είναι ανοικτοί στη συμμετοχή του οποιουδήποτε καθενός. Ως σκοπός τους δεν ορίστηκε η παροχή θεάματος στους επισκέπτες – αν και αυτό δεν αποκλείεται ως αποτέλεσμα – αλλά η ευκαιρία καθενός και όλων να «μεταμορφωθεί» σε αρχαίο Έλληνα αθλητή, έστω για μόλις δέκα λεπτά της ώρας. Η επίτευξη των δύο αυτών αρχών αναλύεται στην Τεκμηρίωση της Αναβίωσης.